Interviste me Arxigone Spyro Milo
Nga Kostandini (mare nga Libri qe pritet per botim i Profesor Priamo Bollano)
Jasas Arxigo, kemi 100 vjet qe s’jemi pare, si ke
qene.
* Per vete gjithenje kam qene mire, por kush pyet,
kur
Himara ka shume probleme. Sa me shume afrohen kohet moderne aqe me keq
do te
jete.
E di se zhvillimi sjell pak cthurje ne familje,
shoqeri e me
tej, po ku e ke fjalen ?
* Gjyshi im, dmth Spiro Miloua i pare, nuk i duhej
te
luftonte per Himaren, sepse si ajo, nuk ishte asnje me mire nen
Perandorine
Osmane. Me Autonomi te plote, qe jo vetem gjuha e flamuri ishin te lira,
por as
ushtar e as nenepunes turk nuk kishte. Ai luftoi si cdo njeri i te
gjithe
brezave himariote, sepse lufta ishte pune tek ne, system i trasheguar.
Pastaj
te luftoje armikun e Himares, kudo qe te ishe, ishte nder. Ndjekja e
turqve nga
Greqia, zona e Janines dhe krejt Ballkani, do te ishte nje clirim i
plote edhe
per nje Himare te Pavarur.
Po Himara nuk mund te kalonte ne nje status me te
larte ?
* Ne asnje menyre. Pas Greqise, me ndihmen e Rusise
moren
Autonomi njera pas tjetres shume krahina ne Bullgari, Serbi, Bosnje e
Mal te
zi, shkuan atje ku Himara ishte qysh me 1492, autonomi, me te drejta te
vecanta. Gjyshi la amanet, qe turqit si armiq t’i luftojme kudo e ne cdo
kohe,
ne se duan te na marin Venomet.
Kane dashe ti anollojne Venomet ?
* Xhonturqit per te heqe venomet sollen ne Bregdet
mbi 4000
ushtare per te bere presion. Une isha i detyruar, ti lerja punet e mia
dhe te
tjereve per te cilet punoja si rrogetar, dhe te kthehesha ne Himare.
Mobilizova
te gjithe himariotet qe dollen vullnetare mbi 2 mije vete. Me erdhen ne
ndihme
shoket nga Kreta.Me qindra shkuam ne me 1716 dhe nxorem Korfusin nga
rrethimi I
Turqise. Ashtu shkuan qeparotesit per ndihme ne Egjypt ( Spiro Gjika me
80 vete
me 1790 shkoi per te ndihmuar Mehmet Aline, Pasha ne Misir ) si shkonin
vazhdimish
kapedanet tane deri ne Rusi ( 100 vete shkuan ne Rusi 100 bregas se
bashku me
suliote etj per ndihme), apo ku te donte Venetiku, me 100 e me shume
luftetare
himariote, per te luftuar, pune per te mbajte familjen.
Kush ishin synimet e tua ?
* Ne kryengritjen qe organizova, bashke me te tjere
(Rexhone
dhe . . . . ) me 1910, xhonturqit
u terhoqen pa mundur te na heqin Venomet, por lane nje garnizon te vogel
ne
Himare. Tani me dobesimin e Perandorise, shtetet kristiane te Ballkanit
dolen
ne vete. Kishte ngele vetem pjesa qe dominohej nga shqiptare; Selanik,
Janine,
Shkoder, Prishtine e Mitrovice. Ishte pra koha qe edhe nga Himara t’i
ndiqnim
pergjithnje, te benim nje clirim perfundimtar. Clirimi, krijimi i
administrates, autonomi te plote.
Pse i permend te tjeret ?
* Sepse sot qe po bisedojme, te gjithe nuk i dine
kushtet
perreth kur fillova kryengritjen me 1912 ne Himare. Shqiptaret filluan
ne cdo
krahine kryengritje, cliruan, fituan, por ishte interesante se ne asnje
vend
nuk vendosen administraten e tyre. Ata donin vetem autonomi nen Turqine.
Per
kete ata u bashkuan dhe u radhiten ne krahe te Turqise, kur shtete e
Ballkanit
ne aleance mdis tyre fillan luften Ballkanike, per ndjekjen e Turqise
pergjithmon nga Ballkani. Pas clirimit te Himares ( 3 Nentor 1912 ), me 5
nentor duke marre shembell edhe neve, ju ndrua mendja I. Qemalit, L.
Gurakuqit
etj, per pavaresi e jo Autonomi.
Po Ju Arxigo, c’mendim ju udhehoqi gjate
kryengritjes “
* Isha i sigurte se Himaren do ta clironim. Do te
krijoja
administraten e krahines ne rolin e nje qeverie, do vendosja ushtare e
police.
Por siguri nuk kishte per jetegjatesi te madhe, prandaj ne kushtet kur
mungonte
gjithcka, mire ishte qe autonomia e plote te ishte me Greqine. Shtet
serioz dhe
pa rrezik per ne kurse Shqipria nuk egzistonte, bile kryengritesit
shqiptare
donin te fitonin pak te drejta, por te rrinin nen Turqine. Pra edhe
shqiptari
me i mire e patriot, ishte perfaqesues i Pores se Larte, armik i
Himares. Kur
Athina nuk pranoi, organizova Autonomine e Epirit dhe i sigurte se
Evropianet
do ta pranonin, do te kishim branda saj nje autonomi te plote. Kjo u
aprovua
nga Protokolli i Korfusit, nga Fuqite e Medha, u ratifkua nga cdo shtet
edhe
Tirana, por takimi ne Delvine, na tradhetoi. Nuk na dhane Autonomi nene
Epirin,
ashtu sic e donim Himaren, Vecas, dmth ne Vete.
Duhej pa tjeter Himara te ishte autonome me dike
dhe a
kishte rendesi kush do te ishte ?
* Po, duhej qe Himara te ishte me dike, sepse si
San Marino
ose Andora ne nuk i kishim mundesite si : Princi, pasuria, prona,
institucione,
drejtimi me monark etj. Kur pam se Fuqite e Medha e suprimuan Epirin,
atehere
ne u bashkuam me Tiranen. Edhe me Shqiperine nuk kishim problem,
mjaftonte qe
ajo te ruante autonomine tone. Princ Vidi e kundershtoi, por deri me
1921 e mbajtem
autonomine. Ndersa te Drejtat, Noli dhe Zogu deshen ti
heqin, por nuk munden. Kete e beri Enveri, dhe e
thelluan demokratet, bijte e komunisteve, islamisteve, te gjithe
tradhetare te
Himares.
Ndonje gje per te paret tane, qe ta dine edhe
pasardhesit ?
* Ja si mendote stregjyshi jone ( I te gjitheve ).
Kam
ullirin, pusin per uje, diellin lart, detin para. Punoj, jetoj.
Bashkohem me
gjitonin per ta mbrojte nga piratet ose maten maleve. Organizohemi,
ushtri,
polici, nen nje komande. Jetojme, dhe keshtu kaluan 2500-4000 vjet. Kur
armiku
eshte i huaj, krijojme shtet me krahina te tjera, shteti na mbron jeten e
token.
Po kur nuk mund te krijojme shtetin ?
* Do bashkohemi me dike, s’ka rendesi kush dhe ku
eshte,
mjafton te respektoje kushtet tona, te na njohe autonomin, te drejtat,
vetadministrimin dhe ligjet tona lokale. Ne Veri dhe Jug, jane njelloj
me ne ne
gjuhe. Kur gjithe bota fliste shqip, ne flisnim shqip. Kur bota u kthey
ne
gjuhen greke, edhe ne filluam te lisnim greqisht. Tani i kemi qe te dya,
jemi
dy gjuhesh. Varet kush merr persiper ta na siguroje jeten dhe ullirin
(token ).
Do behemi autonomi me Veriun apo Jugun qe te dergojme perfaqesuesin
(deputetin
) tone .
S’ka rrendesi ku do shkoje ai, ne jug apo veri. I
japim
ushtare, djemte tane, taksa, per te na ruajte jeten dh token. Kombi,
nacionalizmi eshte ulliri, toka, pusi, shtepia, dielli e deti Jon. Veriu
me
njerez te eger, besim arab, emra te huaj, kulture e tradita te huaja.
Kane lene
besen, trashegimnine dhe kane adoptuar gjithcka te huaj orientale, jane
larguar
nga ne. Jugu me civilizim, zhvillim, kulture. Emra e besim te njejte me
ne. Te
paret dhe besen ata nuk i lane. A thua kemi garanci me shume tek keta ?
Racen
dhe gjuhen e kemi te njejte me V dhe J.
Idealin e realizove ?
* Ideali ishte : Nje Himare ne Vete. Te krijoj
Pavaresi te
plote, administrate, institucione, vetadministrim ne vete. Per kete
duhej :
Te ndiqnim Turqine
Te deklarojme clirimin,
Te ngrejme flamurin e
Himares,
Te ngrejme
institucionet.
Per tu mbrojte me von, nuk ishim ne gjendje. Nje
Autonomi me
Tiranen, ishim dakort. Por Tirana qe ne fillim u pozicionua ne anene
armikut
dhe keshtu vazhdon. Tani pas 100 vjeteve, jeta u be jo e siguret, tokat
dhe
ullijte u vodhen, prere, u dogjen.
Ke pase ndonjehere me vete flamur grek ?
* Gjate kryengritjes, me pare e me pas, nuk kam
pate
asnjehre flamur grek ne Himare, as Shqiptar. Ne kishim flamurin tone, me
kryq
dhe shkaben e vecante himariote, si ajo e gdhendur ne gur tek Kisha e
kalase,
mbi 500 vjet para Skenderbeut.
Thone sot, se ke dashur sic beri Zogu me von, ti
jipje
Greqise Himaren, ose sic beri Enveri qe i dha Titos Kosoven. Si eshte
puna.
* Himarioti dihet se eshte me grek se greku dhe
njekohesisht
me shqiptar se shqiptari, por ai eshte Himariot, zot i vetem ne shtepi
te tij,
as ne Athine e as ne Tirane. Asnjehere himarioti nuk ka dashur te kete
te beje
me organizimin, ligjet e tij, drejtimin, komanden, nga te tjeret, jo
himariote.
As Athina nuk ka patur ndonjhere pretendime para mua, per te cliruar
vete ajo
Himaren dhe ta merte me pas. Bile gjate kryengritjes, kam pas shme
pengesa qe
vinin nga Athina, Nuk donin t’ja dini per fatin tone, ose me mire ja
kishin
zili, autonomies mije vjecare te Himares.
Po qe se Fuqite e Medha do ta kishin lene Himaren
brenda
Greqise, si do ta mendoje Himaren ?
* Si te ishte me Greqine, si me Epirin, si me
Tiranen, ne na
duhej Autonomi brenda dikujt. Autonomi e plote. Me ligje te vecanta, per
vete
faktin e perberjes se Himares, me dy elemente te ndryshem, dy gjuhesh,
ne
harmoni mijevjecare. Inkuadrimi me njeren pale pa autonomi, do te
ndodhte sic
ndodhi me Tirane pas mos njohjes se autonomies, qe prishi harmonine,
nxori
dallimet, sollen tradhetira, zhdukje te lirise, marje te pasurise etj.
Thuhet se ke qene grek i pastert, dmth me shume
grek se
shqiptar.
* Gjuhen e nenes e kam greqisht, edukimin,
kulturen,
besimin, i kam greqisht, emrin zakonet, ritet ceremoniale i kam greke,
si
gjithe himariotet, Dhermiu e Palasa. Por une nuk luftoja per nje Himare
te
cpotuar. Prandaj me pare se te isha grek, isha himariot, qe perfaqesoja
nje
Himare Unite, te bashkuar, me Pilurin, Kudhesin e shume fshatra te tjera
ne te.
Ketu gabuan ata qe luftuan me mua me 1912 e me pas, ose me tradhetuan.
Ishin
shqiptare, por haruan se me pare ishin himariote, qe perfaqesonin edhe
pjesen
dermuese, helene. U larguan nga identiteti himariot, ndersa une gjate
1912 e me
pas , asnjehere.
Perse Principata e San Marinos e Andores e disa te
tjera
munden te qendrojne ne vete e Himara jo ?
* Para se te delte fantazma nacionale ose
kombetare, asnje
prijes atje, nuk terhiqte nga shteti gjuhen e te cilit fliste ose kishte
orgjinen. Ata, ne cdo kohe ishin nga Principata e vogel, per te luftuan.
Dolen
ne Vete pak a shume kur shtetet komb nuk ishin krijuar. Me 1912 ishte
von per
Himaren per te dale ne vete, e pavarur, sepse ose njeri krah, ose tjetri
qe
ishin te dy palet ultra nacionalist, luftonin secila per hesap te saj
dhe
asnjera per Himaren. Keshtu ndodhi e keshtu vazhdon edhe sot. Ai qe
thote jam
grek, ai qe thote jam shqiptar, mire ben, por per Himaren ne nje fare
menyre
eshte tradhetar.
A mund te jetoj ne shtepine time, nen hien e
ullirit tim,
buze pusit, anes detit ?
* Per hir te kombit, fantazmes nacionale jo. Fati
na lidhi
me njerez qe koha i la prmitive, pa fe, pa prone e pa komb (para 1912 ).
Me te gjithe variantet e tua Arxigo, Autonomi me
Epirin, ose
me Tiranen, sot do te kishim ullirin tone, token per jete e shtepi. Nuk
do
shkonim rrugeve te botes. Mos realizimi i perpjekjeve, idealit tuaj,
Himare me
Autonomi, qofte edhe me Shqiperine, solli pasoja jo te mira. Kushtet
kane
ndruar aqe shume, sa qe shqiptaret nuk Ju kuptuan as me 1912, qe
udhehoqet me
sukses kryengritjen per clirimin perfundimtar, e as tani nuk duan t’ju
kuptojne.
Porosine e
fundit
* Toka duhej te
ishte tek i Zoti, para rregullimit te Rruges, sepse ajo rruge u be sebep
per
heqjen e Autonomise. Kush se merr dot edhe me force, ta lere amanet qe
ta marin
pasardhesit.
- Qendroni ne besimin Kristian, sepse edhe ai qe thote jam ateist, ka besimin e shajtanit.
- Kerkoni sistemin federalist te drejtimit, decentralizimin e pushtetit, krijimn e nenprefektures, per te kuptuar se c’eshte autonomia, drejtimi me ligje lokale, ajo per te cilen luftova une.
- Ne se me vleresoni mua, keni vleresuar veten, te paret tuaj qe per 2500 vjet qendruan te lire pa hiet Helen e Albane
Te jap fjalen se Bustin tend do ta
vendosim. Cdo privat, pa kerkuar leje nga shteti, do te na jape nje cope
vend
ne pronen e tij, kudo qofte. Edhe bustin e martirit nuk deshen, por u
vendos.